Çine’nin coğrafi yapısı ve doğal zenginlikleri

KENT ARŞİVİ: 49
HAZIRLAYAN: Arif Ali UYGUÇ
FOTOĞRAFLAR: Öner KAPAĞAN, Ceren AKBAŞ ve Mehmet KIREM

Genel Konum
Çine İlçesi konum olarak; 37 derece 30 dakika ve 38 derece 03 dakika kuzey enlemleri ile 27 derece 00 dakika ve 28 derece 57 dakika doğu boylamları arasındadır. İlçe, İl Merkezinin güneyindedir. İlçenin İle uzaklığı 37 km.dir.
İlçenin kuzeyinde Aydın Merkez ilçe, kuzeydoğusunda Yenipazar, doğusunda Bozdoğan, batısında Karpuzlu, kuzeybatısında da Koçarlı İlçeleri bulunmaktadır. İlçenin güneyinde ise; Muğla İli Yatağan İlçesi bulunmaktadır.

Yüzey Şekilleri
Çine İlçesi’nin yüzey şekillerini, Yatağan sınırları içinden doğup Menderes Nehri’ne doğru akan Çine Çayı’nın beslediği büyük Çine Ovası ve bu ovanın çevresinde bulunan dağlar belirler. Her türlü tarımın yapılabildiği bu verimli toprakları bölüp geçen Çine Çayı, ilçenin tek büyük akarsu kaynağıdır.

Dağlar
İlçe topraklarının doğu ve güney bölümleri dağlık, batı ve kuzeyin bir bölümü ovalıktır. Doğuda bulunan dağ kütlesi, Aydın’ın 4. yüksek dağı olan Madran (Madran Baba) Dağıdır. Bu dağ, birleşik bir kütle görünümündedir. Zirvesinde düzlüklerin de bulunduğu Madran Dağı’nın güney eteklerinin bazı bölümleri Muğla sınırları içerisine girer. Dağın doğu yamaç bölümü de Bozdoğan sınırları içerisindedir. Kuzey bölümünde yükseklik giderek düşer ve Menderes Nehri Havzası’na varana dek iyice alçalır. Madran Dağı’nın yüksekliği; 1.792 metredir.
Madran Dağı’nın uzantısı güneybatı yanında, Çine Çayı’na geçit vererek Gökbel Dağı ile birleşir. Gökbel Dağı da, Aydın Dağları arasında yüksekliği açısından 8. sırada olan bir dağdır. Yüksekliği 1.412 metredir. Çine topraklarının güneyinde yer alan Gökbel Dağı, İlçe topraklarını doğudan batıya Yatağa İlçesi’nden ayırır. Madran Dağı’ndan ayrıldıktan kısa bir süre sonra büyük bir süratle yükseltisini alır ve doruğuna ulaşır. Bu yükselti ilçe sınırlarını terk edene kadar sürer. Madran Dağı’nda olduğu kadar rastlanmasa da, yükseklerinde düzlüklere rastlanır.

Çine Ovası
Çine İlçesi sınırları içerisinde Çine Ovası’ndan başka ova bulunmamaktadır. Çine Ovası, Çine Çayı çevresinde toplanmıştır. Bu geniş ovanın çevresinde kurul olan köylerin geçim kaynağı bu ovadır. Çine Çayı’nın vadiden düzlüğe çıktığı Eskiçine Köyü sınırları içerisinde başlayan Çine Ovası, genişleyerek Hallaçlar ve Bahçearası Köyü mevkiine kadar devam eder. Burada dar bir vadi şekline bürünen ova, Bahçearası köyü sınırlarından geçerek Aydın Ovası’na birleşir.
Verimli Çine Ovası topraklarında bölgesel iklimin sağladığı koşullar ile her türlü sebze ve meyve yetiştirilmektedir. Yaz ve kış aylarında ekilen sebzeler bölge insanının yanı sıra bölge dışına da gönderilmektedir. Birçok ailenin geçim kaynağı olan sebze üretim işi henüz kooperatifleşmemiştir. Çine Ovası’nın topraklarının büyük bölümü derin kuyulardan elde edilen artezyen sularıyla sulanmaktadır. Topçam Barajı’ndan salınan su belli bir kesimin sulanmasına ancak yetmektedir.

Yaylalar
Çine sınırları içerisinde birçok yayla bulunmasına rağmen turizm açısından gelişmiş değillerdir. Dünyanın içilebilirliliği en iyi kaynak sularının çıktığı Madran Dağı zirvelerinde turizm için elverişli, yaşanılabilir sayısız düzlük bulunmaktadır.
Madran Dağı’nın el atılmış en önemli yaylalarından biri Kavşit Yaylasıdır. Çineli ailelerin yaz aylarında konaklamak için çıktığı bu yaylada son yıllarda modern yapılaşma görülmektedir. Bilinen Kavşit Yayla Evleri ile 1970’li yıllarda yapılan Zengin Evleri (Beyaz Evler) dışında Madran Dağı yükseltisinde tespit edilmiş ve turizme açılmış alan bulunmamaktadır. Oysa Madran Dağı, zirveye yaklaştıkça, özellikle yaz aylarında yaşanılabilir alanlara sahiptir. Suyu, ekilebilir alanları bulunan ve orman köylülerince değerlendirilen bu alanlar yüzyıllardır kullanılmaktadır.
Kavşit Köyü sınırları içerisinde bulunan yayla evlerinin mevkisi dışında; Ekinlik, Gücben, Çay Kavşağı, Çorakçı, Hasanlar (Hasan Dağı) gibi mevkiler yala turizmi açısından değerlendirilebilecek alanlardır.
Yeniköy Köyü sınırları içerisinde bulunan ve Tahtacıların yüzyıllardır kullandığı mevkiler ise şunlardır: Çokırak, Acı oluk, Güzelyurt, Çatal, Dereli.
Mutaflar Köyü sınırları içersinde de yayla turizmine fazlasıyla yanıt verecek mevkiler bulunmaktadır. Akçakavak, Saltık, Pragmanlar, Asmacık, Karamanlar, Tekcez ve Kisecik bunlardan bazılarıdır.

Yaylalarda tarımsal üretim
Madran Dağı, yukarıda da değindiğimiz gibi orman köyü halkı tarafından yüzyıllardır yaz aylarında kullanılmaktadır. Bu alanların fazlasıyla yeterli olan suyu, mevkilerin tarım için kullanılmasını sağlamaktadır.
Kestane ve ceviz başta olmak üzere, bölgeye özgü elma cinsleriyle adından sürekli olarak söz ettiren Madran Dağı yaylalarında fasulye (kurusu daha çok satılmaktadır), domates, mısır, börülce, soğan, patates üretilmektedir. Son zamanlarda böğürtlen ve kiraz üretimi için yapılan atak sonuç vermiş ve üretim artarak sürmektedir.
Madran Yaylalarına özgü pembe domates ve yayla fasulyesi adıyla anılan kuru fasulye özel olarak aranan doğal ve organik ürünlerdendir.
Çine merkezden yola çıktıktan kısa bir süre sonra başlayan ve zirveye kadar bütün rakımlarda yoğun olarak yetiştirilen asma bahçeleri yine, Madran Dağı coğrafyasına özgü, endemik özellik taşıyan beyaz, pembe ve siyah üzümleri fazlasıyla Pazar bulmakta ve satılmaktadır. Sofralık ve şaraplık olarak tüketilen bu üzümler son yıllarda organik olmaları açısından geniş bir pazar yelpazesine kavuşmuştur.

Çine Çayı
Çine Çayı, İlçenin haritalarda görünen tek çayıdır. Bu çay; Yatağan Ovasında biriken suları toplayıp gelen Bencik ve Kamış Derelerinin getirdiği sularla, Pınarbaşı su kaynağından gelen suların birleşmesiyle oluşur. Yine yatağan sınırları içerisinde bulunan Gökçay’ı da içine alarak Çine sınırına ulaşır.
Burada Gürlen Çayının suyunu da aldıktan sonra Eskiçine Köyü sınırları içerisinde Çine Ovası’na ulaşır. Ovada kıvrılarak ilerlerken Akçaova ve Kargı tarafından gelen küçük dereleri akağına katar. İlçe Merkezini geçtikten sonra doğudan gelen Kalabak Çayı suyunu aldıktan sonra batıdan kendisini besleyen Karpuzlu Çayı ile birleşir.
Bahçearası Köyü yakınlarında Madran Deresi çayının suyunu alan Çine Çayı, Çiftlik Köyü mevkiinde Büyük Menderes Nehri ile birleşir.
Havzada bu çay dışında Madran Dağının sularını taşıyan en büyük çay Gürlen Çayı’dır. Çine merkezden geçen Kalabak Çayı da Madran Dağı’nın sularından beslenmektedir.
Karpuzlu İlçesinin tüm havzasının sularını taşıyan Karpuzlu Çayı, Çine Çayı’nı besleyen en büyük kaynaktır. Bu çayın üzerinde kurulu olan Yaylakavak Barajı sulama ve taşkın önleme amaçlı kurulmuş ve faaliyet halindedir.

Çine Adnan Menderes Barajı
Çine Çayı yüzyıllardır ‘deli akan’ şekliyle Çine Ovasına ve Menderes Havzasına taşkınlıklarıyla zarar vermekteydi. Başta bu taşkınları önlemek amacıyla oluşturulan proje 1996 yılında hayata geçirilmiş ve çalışmalara başlanmıştır. Proje; enerji üretimi, sulama ve taşkın koruma amaçlı olarak hayata geçirilmiş ve Çine Adnan Menderes Barajı ortayı çıkmıştır.
10.10.2010 tarihinde su tutulmaya başlanan barajda çalışmalar devam etmektedir.
47.2 MW kurulu güce sahip barajda iki tribün yardımıyla yıllık 118 GWh enerji üretimi yapılacaktır.
Yapımı tamamlandıktan sonra 22358 ha alanın sulanmasını sağlayacak olan baraj, 9100 ha’lık alanı su taşkınlarına karşı korumuş durumdadır.
Santral binası ve şalt sahası elektro-mekanik işlerinin devam ettiği baraj inşaatının 2013 yılının mart ayında tamamlanması planlanmaktadır.

Topçam Barajı
Çine’nin ilk barajı olan Topçam Barajı Dalama Çayı üzerine kuruludur. Barajın yapımına 1976 yılında başlanmıştır. Dolgu tipi olan barajın inşaatı 1986 yılında tamamlanmıştır. Sulama amaçlı yapılan barajın suyu ile Cumalıköy, Altınova, Çaltı, Yolboyu, Bucak, Karakollar, Karakollar, Karahayıt köyleri ile Çine kırsalının ekilebilir alanları sulanabilmektedir.
Barajın sulama alanı 4,300 ha’dır. Yapımının bitiminden kısa bir süre sonra balık üretimine de başlanılan baraj göledinde aynalı sazan, pullu sazan, Meriç gibi balıkların yanı sıra yine kurulu olduğu Dalama Çayına özgü balıklar da bulunmaktadır.
Baraj çevresinde bulunan Altınova, Tepeköy, Subaşı, Kasar ve Karanfiller Köylerinin ortaklaşa kurduğu kooperatif bu baraj göledinden elde edilen balıkların pazarlamasını yapmaktadır.

Çatak Göledi
Çatak Göledinin yapımına 1994 yılında başlanmıştır.
Dolgu tipi olan gölette tutulan su ile Kavşit Köyü sınırları içerisinde bulunan ekilebilir alanların sulanması yapılmaktadır. Kavşit Yayla Evlerinin bahçelerinin sulanmasını yapmak için pompa ile yukarıya su taşınmakta ve kullanılmaktadır.
Gölet Kavşit Köyünün yanı sıra Çatak ve Elderesi köylerinin ekilebilir arazilerini de sulamaktadır.
Çatak Göledinde balık üreteme de yapılmaktadır. Topçam Göledinde olduğu gibi aynalı sazan, pullu sazan ve Meriç üretilen göledin balığı yöre halkı tarafından tüketilmektedir.

Akçaova Göledi
Seferler Köyü, Develiler Mahallesi sınırları içerisinde bulunan Akçaova Göledinin yapımına 1992 yılında başlanmıştır. Dolgu tipi olan göledin yapımı 1995 yılında tamamlanmıştır. Bu gölet sulama amacıyla yapılmıştır.
Kanal sistemiyle dağıtımı yapılan gölet suyu., Seferler, Hasanlar, Kadılar, Yeşilköy ile Akçaova’nın bazı bölgelerinde, ekilebilir arazilerin sulanmasında kullanılmaktadır.
Akçaova Göledinde balık üretimi de yapılmaktadır. Diğer göletlerde olduğu gibi bu göledin içinde de Aynalı sazan, pullu sazan ve Meriç balıkları bulunmaktadır. Üretimi yapılan balıklar yöre halkı tarafından tüketilmektedir.

Jeolojik Yapı
Aydın İli toprakları, jeolojik yapı açısından Menderes Masifinin güney bölümüyle, Toros Sisteminin batı ucunda yer alır. Bölgenin en eski yapılanmalarını oluşturan palleozoikin (1. zaman) birimleri, gyans ve çeşitli şistler (başkalaşmış kütleler), kalker, feldpat ve kuvarstır.
Çine Ovası alüvyal bir alandır. Yükseklerde neojen kalkerlere rastlanır. İlçe topraklarının içinde az da olsa granit, granodiyorit alanlara da rastlanır. Genel jeolojik yapı olarak Çine topraklarında kristalen şistler görülür.
Aydın bölge olarak 1. derecede deprem kuşağı içindedir ama tarihinde kayda değer büyük depreme rastlanmamıştır. 1895 yılında yaşanın Balat Söke depreminden Çine pek fazla etkilenmemiştir. Diğer yandan İlçenin tektonik yapısı nedeniyle çeşitli tarihlerde oluşan heyelanlar gözlenmiştir. Bunlardan 12 Şubat 1970’de Çöğürlük Köyü’nde ve 5 Mart 1970’de kasar Köyü’nde yaşanan heyelanlar bilinmektedir.

Yeraltı zenginlikleri
Yörenin yer altı zenginlikleriyle ilgili olarak adını ilk duyurduğu tarih bilinmemektedir. Ancak, Alabandin ya da Alabandit (Almandin adıyla anılmaktadır) adı ile bilinen mineralin ilk kez Alabanda kenti çevresinde bulunduğu bilinmektedir. Alabandit küp sisteminde kristalleşen doğal manganez sülfüttür; simgesi Mn S’dir.
Gökyaka Köyü, Sarıçay Mevkiinde ruhsatı alınmış ancak çıkarılmaya başlanmamış maden kömürü bulunmaktadır.
1960’lı yılların sonlarında Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) tarafından Saraçlar Köyü ve Karpuzlu Abak Köyü sınırları arasında kalan Ozan Beleni Mevkiinde yapılan araştırmalarda demir madene tespit edilmiştir. ‘Yüksek fırında silis yerine kullanılabilir’ raporu verilen bu madenin rezervi 10 milyon ton civarındadır ama çıkarılma çalışmaları yapılmamıştır.
Yine MTA tarafından aynı yıllarda Ovacık Köyü mevkiinde yapılan araştırmalarda zımpara (diasporit) madenine rastlanmıştır. Madenin bölgedeki tahmini rezervi 1,6 milyon tondur.
Diğer yandan Çine tam bir feldpat ve kuvars madeni ocağıdır. 1960’lı yıllarda Kaltun Madencilik tarafından başlatılan üretim günümüzde hızla devam etmektedir. Kaltun’un yanı sıra Akmaden (Sibelco satın almıştır), Polat, Eczacıbaşı (Esan), Kale Maden gibi dünyanın önde gelen maden şirketlerinin işletmelerinin bulunduğu Çine havzasında sodyum feldspat, potasyum feldspat ve kuvars işlenilmektedir. Bu maden şirketlerinin bölgede kurduğu zenginleştirme tesislerinde çalışan yüzlerce Çineli bulunmaktadır. Son yıllarda Çine’nin vazgeçilmezi haline gelen maden sektörü bölgeye önemli ölçüde ekonomik katkı sağlamaktadır.

NOT:
Yazının hazırlanması sırasında başvurulan kaynakların yanı sıra konuştuğumuz ve kendilerinden bilgi aldığımız kişiler de oldu.
Jeolojik yapı ve yeraltı zenginlikleriyle ilgili bilgileri verdiği için Mühendis Özcan İlter’e, Kavşit Köyü Yaylaları ile ilgili bilgi verdiği için Habip Coşkun’a, Mutaflar Köyü Yaylaları ile ilgili bilgi verdiği için Ünal Koç’a ve Yeniköy Köyü Yaylaları ile ilgili bilgi verdiği için Ali Ekber Şrip’e teşekkür ediyorum.

(BU ÇALIŞMA ÇİNE BELEDİYESİNİN KATKILARIYLA HAZIRLANMAKTADIR)